sohil.shosh.uz

Бу савол кўп фаолларни доим ўйлантириб келади. Давлат тузилмаларида ҳам, хусусий секторда ҳам (кўпроқ ҳозирги фаолиятимни назарда тутмоқдаман) ишлаган инсон сифатида айтишим мумкинки, одам агар қадриятлари, принципларида мустаҳкам бўлса ўзгармайди, аммо унинг қарашлари корректировкага учрайди. Жамшид Муслимов ва Обиджон Латипов постларини ўқиб ушбу матнни ёзяпман, лекин фикрларим айнан улар атрофида айланмайди.

Пост узун бўлмаслиги учун фикрларни бир-бирига боғлашга ҳаракат қилмасдан рақамлаб қолдираман.

1. Давлат органлари ходимлари (айниқса, раҳбарлари) ва оддий одамларнинг мурожаатлар борасидаги қарашлари турли хил. Оддий одамлар «муаммо пайдо бўлса давлат органларига мурожаат қиламан» дейди, масъул идоралар эса мурожаат қилишда барча босқичлар босиб ўтилиши, тегишли шартлар бажарилиши шарт деб ҳисоблайди. Шуни ўзида тушунчалар бир-биридан фарқланишни бошлайди. Кейин, «давлат одамлари» агар халқнинг ижтимоий-иқтисодий аҳволи яхшиланса, мурожаатлар келиши тугайди деб ҳисоблайди. Мурожаатчилар «мана бу ишим ҳал бўлса, бўлди» деган принципда эмас, давлатнинг вазифаси бу, деган фикрда. Яхши бўлса. Ундан яхши бўлиши учун мурожаат қилади. Тўғри, мурожаатлар сони ўзгариши мумкин, лекин яхшилик тез ўзлаштирилади ва кейингиларига ҳаракат бошланади. Ва, умуман, бу тўғри.

2. Фуқаролар мурожаатлари соҳасидаги ислоҳотлар 2013 йилдан бошланган бўлса ҳам, 2016 йилдан янги паллага кўтарилди ва ҳақиқий радикал ўзгариш бўлди – биринчи раҳбар мурожаатларни кўра бошлади. Бунга давлат раҳбари тайёр эди, аммо давлат кўпчиликдан иборат ва барча раҳбарлар бунга тайёр эди дейиш қийин. Турли чоралар (кўпроқ кескин) натижасида қолган давлат органлари масъулларини мурожаатлар билан оператив ишлашга ўргатилди. Ва бунда «тажриба камлиги боис», мурожаатларни ҳал қилиш режаси ортиғи билан бажаришга ўтиб кетилди. Бу ўз навбатида давлат органлари ваколати доирасидан ташқари чиқувчи мурожаатлар оқимига олиб келди. Сурхондарёдаги бир йиғилишда ҳокимга залдан мурожаат бўлди, «фарзандим Тошкентдаги чет эл олий ўқув юрти имтиҳонларидан ўтди, лекин контракт тўлашга қурбимиз етмайди» деган. Дарҳол ўша фуқаро истиқомат қиладиган туман ҳокими бу масалани ҳал қилишини, биринчи йил пулини тўлаб беришини айтди, залда қарсаклар, ҳамма хурсанд. Аммо вилоят ҳоким сўз олиб, вазиятга реал баҳо бериш кераклигини, туман ҳокими бу йил пул тўлаб берар, лекин оила кейинги йилларига қийналиб қолиши мумкинлигини, шу туфайли, оила қурби етадиган ўқишга топшириши мақсадга мувофиқлигини айтди. (Ўзи туман ҳокимлари шунақа масъулиятни бўйнига олганда нимани режа қилган бўлади, ҳайронсан). Тўғри, бир оила хафа бўлди, аммо қонунларда назарда тутилмаган ва тутиб бўлмайдиган одатнинг бошланишига чек қўйилди. Айрим ҳолларда хос масаланинг ечими умумий муаммони ёпиқлигича қолдириши мумкин. Юқоридаги масала аслида у оиланинг муаммоси эмас, йиллар давомида олий таълим билан қамраб олиш даражаси паст бўлиб келганлиги натижасидаги ижтимоий муаммо эди. Мурожаат масъул ташкилотлар шу масала устида ишлаши кераклигини билдирарди, чунки «катта контракт»ларга ҳамманинг ҳам имконияти етмайди.

Мурожаат қилувчиларга чегара қўйиб бўлмайди, улар давлатдан сўрайверади ва бунга улар ҳақли. Давлат органларининг вазифаси муаммога ечим топиш, лекин хос муаммони ечиб қутулиш эмас, илдизини топиб даволаш.

3. Қарашлар корректировкаси. Оддий аҳоли вакили сифатида мурожаат қилганингизда сиз битта мурожаатни кўрасиз, унинг ечими сиз учун муҳим, бошқа нарса қизиқтирмайди. Масалан, кўчасини асфальт қилиш масаласи ўша маҳалла аҳолисини учун бугун ўта зарур. Туман ҳокимлигига масала кўндаланг қўйилади, аммо ўша маҳаллада совуқ сув қувурларини алмаштириш 2 ойдан кейинга мўлжалланган, чунки завод ҳозир бошқа туман учун қувур етказиб беряпти ва ҳ.з. Агар туман ҳокимлиги йўлни бугун асфальт қилмаса, халқнинг норозилигига учрайди, бугун асфальт қилса 2 ойдан кейин яна асфальт қилиши керак, унга пул топиши керак. Ёмон ечим – йўлни номига асфальт қилиб, пулнинг бир қисмини ишлатиш, кейин яна бошқатдан асфальт қилиш, лекин иқтисод қилиб, чунки бир қисмини ишлатиб қўйган. Яхши ечим қандай бўлишини айтолмайман, муаммо бир куннинг, ҳатто бир йилники ҳам эмас. Мутахассислар изланиши керак.

Кеча «кўчасини таъмирланишини» сўраб юрган йигит бугун ўша туман ҳокимлигига ишга ўтди. Қарасаки бундай маҳаллалар кўп, қай биридан бошлаш керак? Албатта, режа билан. Аммо буни маҳалладошларингга тушунтириб кўрчи!

Кооректировка қадриятлари, принципларига содиқ одамларда содир бўлади, қолганлари шартта ўзгарволади ва «қутулади».

4. Кооптация. Берлинда жойлашган ижтимоий тадқиқотлар илмий маркази (WZB) олимларининг ўтказган ўрганишларида шу нарса маълум бўлади: авторитар режимлар асосан 3 устунга қурилади – легитимликка доимий ҳаракат, қатағон (юмшоқ, қаттиқ) ва кооптация. Биринчи иккитаси кўпчиликка тушунарли, кооптация ҳақида тўхталамиз.

WZB олимлари таъкидлашича, кооптация шундай феноменки, бунда тузум аҳолининг бир гуруҳига (фаоллар, олимлар ва бошқалар) ҳукмрон доирага киришни ва бундан манфаат олишни таклиф қилади. Бундай элитанинг шаклланиши тузум узоқроқ яшашига имкон беради.

Хўп, унда кооптация ёмонми? Хулоса қилишга шошилмаслигимиз керак. Кузатишлар шуни кўрсатадики кооптация жараёни икки тарафга ишлайди. Кооптацияга учраган (дучор қилинган) инсон (фаол, олим) ўзининг либераллик (бундай элита учун асосан либерал қатлам танлаб олинади) хислатлари билан ҳукмрон доира вакилларини «зарарлайди». Агар бундай элита кўпайса авторитар режимларнинг юмшоқ трансформациясига гувоҳ бўлишимиз мумкин. Асосийси янги элитани бездириб, «нариги тарафга» ўтадиган даражада хафа қилиб қўймаслик.

Мавзу юзасидан фикрлар бўлса, мулоқотга тайёрмиз. Балки шу йўналишда кўрсатув ва мақолалар тайёрлаб борармиз. Айтганча, бугун кунда кўзга кўринган камчиликлардан бири бу муаммоларни ўрганиб, таҳлилий мақолалар ёзмаслигимиз. Тадқиқотларга беэътиборлигимиз. Шу туфайлидир, айрим ҳолларда «диндорлик даражасининг ошиши суверенитетга таҳдид» деган таги пуч, ҳеч нарсага асосланмаган «таҳлил»ларни «ҳазм» қилиб ўтирибмиз.

Бир йили Грецияда инқирозга қарши чоралар бўйича қандайдир қонун қабул қилиниши керак эди. Депутатлар ушбу қонунни қўллаб овоз беришса ЕИ ёки ХВЖ Грецияга молиявий ёрдам беради, лекин бюджет бўйича жиддий иқтисод қилишга тўғри келади ва бу халққа ёқмайди ҳамда депутатнинг кейинги чақириқда қолмаслиги аниқ бўлади. Овоз беришмаса кредит йўқ, давлатга қийин, лекин депутат яна депутатликка сайланиши мумкин. Танлаш ҳуқуқи ўзида. Овоз бериш жараёнида ҳар бир депутатнинг қарори эълон қилиб турилган

– Семён, милтиғингни қараб қўй, яқин орада хужумга ўтамиз.
– Буларнинг неваралари бизни роса сўкади-да…
– Э нималар деяпсан, бизга хали ёдгорлик ўрнатишади!
– Эсинг жойидами, Ваня?
– Бу саволни уларга бериш керак…

Қўрқиб уйғониб кетдим.

Бир китобда ўқиганим, ўтмишнинг қонли кунлари кўз олдимдан бирма-бир ўта бошлади…

1864 йилнинг 1 октябри, содда, хокисор, сиёсатдан, «катта ишлар»дан бехабар аҳоли кундалик ишларини қилиб юрибди. Бирдан ғалоғовур кўтарилди – ўрислар Дарвишак қопқа деган жойга етиб келибди, хали замон хужумга ўтадиганга ўхшайди. 1864 йилнинг 2 октябрида эрталабдан жанг бошланди, аниқроғи ҳар икки томон ўртасида тўплардан ўқлар узилди. Муҳаммад Солиҳ Тошкандий шундай ёзган: «Бу вақтда Эшонқули додхоҳ мадрасаси талабалари, хусусан эшон Шарифхўжа Офоқхўжа ўғли, эшон Ҳожихон Солиҳҳожи юзбоши ўғли, Саъид Аҳрорхўжа Сотиболдихўжа ўғли, пичоқчи уста Содиқ Назар, ўратепалик Хидирназар заргарнинг укаси ва бошқа зиёли вакиллари «ғазотни ва бу шарафли урушни Қуръон, тафсир ва ҳадислардан олинган сўзлар билан исботлаб, ҳаммани ғазотга ва урушга чорлади. Уларнинг ўзлари ҳам Қўқон дарвозасига бориб тўпчиларга қўшилиб ўқ жойлашда ва отишда қатнашдилар».

Генерал Черняев 12 замбаракдан шаҳарни ўққа тутди. Аммо тадбирлари иш бермай, мағлубиятга учраб, 4 октябрда Чимкентга қайтиб кетишга мажбур бўлди.

1865 йил, Черняев бу сафар сув манбаини эгаллаш орқали шаҳарни ўзига тобе қилишни режалаштириб, Тошкентдан 25 чақирим шимоли-шарқда, Чирчиқ дарёсининг чап қирғоғида жойлашган Ниёзбек қалъасига юриш қилади. Икки кунлик мудофаа жангларидан сўнг 1865 йилнинг 29 апрелида Ниёзбек қалъаси таслим бўлади. Бу ерда Черняев хоинлар маслаҳати билан Бўз-сув тўғонини бузиб, уни Чирчиқ сувига буриб, Тошкент шаҳрини сувдан маҳрум қилди. Бу билан у аҳолининг қаршилигини синдирмоқчи ва шаҳарни таслим бўлишга мажбур қилмоқчи эди. 8 май санасида хоинлар ёрдамида шаҳарни осон эгаллашни режалаштирган генералнинг режаларини шерюрак Мулла Алимқул бошчилигидаги аскарларнинг Тошкентга келиши бузиб юборади. Тошкент мудофаасини ўз қўлига олган Мулла Алимқул 9 май эрта тонгда 7 минг киши билан шаҳардан чиқиб руслар лагерига ҳужум уюштиради, аммо жангда Мулла Алимқул оғир яраланади ва ҳимоячилар шаҳарга чекинишга мажбур бўладилар. Мулла Алимқулнинг вафоти нафақат Тошкентда, балки бутун хонликда тушкунлик уйғотади…ўраб олинган шаҳар аҳли сувсизлик ва очликдан оғир аҳволда қолади…ва Черняев Тошкентни очиқ жанг билан истило қилишга қарор қилади.

Черняев ҳужумни 14 инчидан 15 июнга ўтар кечаси шаҳарнинг Камолон дарвозасидан бошлашга қарор қилади – эй, воҳ, ахир бу ўша жойку?! – ва тунда ҳужум бошлананади. Шаҳар атрофи қалин боғлар билан қуршалганлиги боис ҳимоячилар душманни шаҳар деворларига нарвонлар билан яқинлашгунига қадар пайқамай қоладилар. Руҳоний Малов қўлида хоч ушлаганча босқинчиларни руҳлантириб олдинда боради. Мудофаачилар қаршилигини синдириб душман Камолон дарвозасидан шаҳарга бостириб киради…

Ортиқ кўзимни юмиб туролмадим, ҳа, эълон қилинмаган уруш билан шаҳар босиб олинди. Қўққисдан бўлган хужум, хоинликлар, адолатсизлик, илмсизлик каби жуда кўп сабаблар шаҳарни ғайридинларга ўтишига олиб келди. «Бизлар воқеа ва ҳодисаларни бекитмасдан маълум қиламизки, Тошкентдан Оқмасжидгача ва бу ердан Fулжагача бўлган шаҳар ва қалъалар Тошкентга қарар эди. Бу жойларни рус аскарлари уруш ва талаш билан қўлларига киргиздилар. Уруш тўсатдан, муҳлатсиз ва сўзсиз олиб борилди. Тошкент шаҳри зулҳижжа ойининг ярмидан бошлаб сафар ойининг 12-кунигача, яъни 42 кун давомида сувсиз, озиқ-овқатсиз қолдирилди…» деган шаҳар катталари Сибирга сургун қилинди. Улар бир кун авлодларимиз тарихий ҳақиқатни англайдилар, шаҳарни қўш-қўллаб топширмаганимизни билсинлар, деб ҳаётларини сақлаб қолиши мумкин бўлган «…фуқаро ва мамлакат тинчлиги учун тамоми ихтиёримиз ва рағбатимиз билан рус сардорлари ва аскарларини олиб келиб уларга шаҳарни топширдик», деб ёзилган ҳужжатга имзо чекмадилар. Истиқлол неъматига бир кун авлодларимиз етишади, шунда ўша даврнинг уруш олиб бориш қонунларига хилоф равишда юртимизга бостириб келганлар ҳақида ўзлари хулоса қиладилар, деган умидда тақдир битигига рози бўлиб, жонларини хатарга қўйдилар. Босқинчилар эса, ўзларини ғозий санаб, ҳалок бўлганлари шарафига ёдгорлик ўрнатадилар. Яна бу ишни уларга қаттиқ қаршилик кўрсатган камолонликлар маҳалласида амалга оширадилар. Тарихий манбаларда ёзилишича, Камолон кўчасининг ҳар икки томони 19-аср 60-йиллари охирида ҳам вайрона ҳолда сақланган.

Урушдан, очлик ва хоинликдан чарчаган шаҳар аҳолиси ёдгорлик ўрнатилишига ортиқча қаршилик кўрсатмайдилар, бунга ҳоллари ҳам йўқ эди. Умидлари – бир кун авлодларимиз ўз ерларига эга бўлганларида тарихий адолатни жойига қўядилар ва камолончилар, ўша давр шаҳар ҳимоячилари номини абадийлаштирадилар, бундай бўлмаган тақдирда ҳам, бу ёдгорлик ўз-ўзидан, қор-ёмғир сувлари билан ер юзидан йўқ бўлиб кетади.

Авлодлари эса…майли, ўша машъум кунлардан кейин яна 150 йил мустамлака бўлиб яшадилар, аммо кейин истиқлолга эришдиларку?! Нега бу мустақиллик уларнинг фикрлашида юз бермаяпти? Шаҳар истилосидан энг кўп зарар кўрган ерлик аҳолининг ярасини янгилаш учун яна қайтадан таъмир этдилар. Хўп, буни дунёвий, сиёсий, маданий ва яна аллақандай сабабларга кўра амалга оширилгани уқтирилмоқда, лекин «миллий тикланишдан миллий юксалиш»га ҳаракат қилаётган партияларимиз нега бонг урмаяпти? Мустақилликдан кейин ўша даврлар ҳақида монография, асарлар ёзатганида йиғлаган тарихчиларимиз қани?

Партия ҳақида алоҳида. Ҳиссиётларни бир четга суриб фикр қилганда ҳам, замонавий дунё сиёсатидаги миллий партиялар ҳаракатидан келиб чиқиб ҳам «миллий»нинг истилочиларга бўлган муносабатини тушуниш қийин. «Бир кун тушунармиз» – ўша «бир кун», Худо сақласин, яна кимнингдир мустамлакаси ҳисобланган кунимиз бўлмасин.

Дунё тарихида уруш қилган армияларнинг байналмилал мозорлари бор. Бунда бир-бирига уруш очган давлатлардан ҳалок бўлганлар бир мозорга қўйилади ва буни одамлар табиий қабул қилишади. Лекин қўққисдан ҳужум қилиб, қирон келтирган босқинчилар учун ҳеч қаерда ёдгорлик ўрнатилмайди, истилочилар томонидан ўрнатилган ёдгорликлар секин-аста «маҳаллийлаштирилади» ёки ўзи йўқ бўлиб кетади.

Буни бошқа осори-атиқалар билан солиштирилмайди. Бизда ҳам руслар томонидан ёки совет даврида қурилган объектлар мустамлакачилик белгиси сифатида бузиб ташланаётгани йўқ, фойдаланиляпти, таъмирланяпти ва ҳ.з. Лекин истилочилар учун ёдгорлик – бу бошқа масала, «…жуда кўп одам қурбон бўлди. Черняевнинг буйруғи билан уйлар ёндирилди, эгалари отиб ташланди, милтиқ найзаси билан санчиб ўлдирилди, бирорта ҳам ёшу қарига шафқат қилинмади» – мана шу тарихий фактларни билиб туриб ҳам…

Қудратимиз ошиб, босар-тусаримизни билмай, қўшни давлатларга кўз олайтиришни бошлаганмидик-ки, бир вақтлар шаҳарни қонга ботирган истилочилар ёдгорлигидан ибрат олиб, ўзимизни босиб олишга ҳаракат қиладиган…

Бўлар иш бўлди, объект таъмирланди, энди нима қиламиз? Бузиб ташлаш яна ўша «дунёвий, сиёсий, маданий ва яна аллақандай сабаблар»га кўра мумкин бўлмаган замонда энг камида маълумот тахтачасига «Бу ерда Тошкентга бостириб келган аскарлар ётибди» деган ёзув киритиш керакдир? Балки, ўша объект ёнида «Тошкент ҳимоячилари»га бағишланган мажмуа бунёд этилар? Билмадик… Хулоса қилиш қийин бўлган замонда яшаяпмиз…

Росаям бағрикенг халқмиз. Тўғри қарорни қабул қилишда уни нотўғри талқин қилаётганларни ўйлаб, уларни хафа қилиб қўймасмиканмиз, деб куюниб юрамиз. Улар тўғри қарордан ўзларининг нотўғри мақсадлари йўлида фойдаланишаётганини кўриб турсак ҳам тушунтираверамиз, тушунтираверамиз, яна уларнинг тилига ўтиб…

Менимча улар тушунишмаяпти, ахир қандай қилиб 150 йилдан бери қуллик қилиб келаётган халқ бирдан ўзлигига қайтмоқчи, тилини эслаб қолибдими?

Одамга ўхшаб тушунтиряпсан, бу фақат давлат органлари ходимлари учун, уларнинг аксари шундоқ ҳам ўзбек, фақат ўзини озгина унутган, шунга «калтагина хивчин» билан «ақлини киритиб қўямиз», сизлар хавотир олманг, истасангиз «старорусский»да гаплашинг… – фойдаси йўқ. «Ойижон, анави мени санаб қўйди» (мультфильмдан), «Мен зўр блогер эдимку, ҳамма мени эшитардику», деб йиғлаб юришибди.

Энг қизиғи ижтимоий тармоқлардаги бутун «давлаттилизабон»лар (миллатчи бўлиб қолишдан қўрқиб шундай ёзворишга келиб қоляпмиз) уларнинг тилида тинмай тушунтириш, уларнинг наздида эса овунтириш ишларини олиб боришмоқда.

Тўлдирилди: Дарвоқе, сурбетлик шу даражадаки, ерлик халқнинг озгина ҳам риоясини қилиш, уларнинг ҳамиятига тегмаслик учун «ҳийла ишлатиш»га ҳам ҳаракат қилишмаяпти, яъни тўғридан-тўғри «давлат органларида Пушкиннинг тилида иш юритилишига қарши бўлмайсанлар!» деган масалани олиб чиқишяпти. Масала муҳокама қилишга арзийди, қайси тарафдан, жарималар одамларнинг жонига теккан, шунга бошқа рағбатлантириш йўлларини ўйлайлик, яна бир нарсалар деса бўлади

Фильмни ўзбек тилида кўриш ва телефонга юклаб олишни истаганлар учун (2 соату 17 дақиқа, 460 MB)

Юклаб олиш